Navigacija
Piše: Tara Rukeci
Taraš, banatsko selo severozapadno od Zrenjanina, poznato je po rodama, skeli preko reke Tise i taraškom krompiru. Na kraju sela, skroz kod dolme, nalazi se mala bela kuća obeležena spomen-tablom. U ovoj kući 1913. godine rodio se Svetozar Marković Toza u Austrougarskoj.
Rodna kuća Svetozara Markovića Toze u Tarašu | foto: ZSF
Prilike u ovim krajevima nisu bile obećavajuće za najšire mase poljoprivrednika i radnika. Iscrpljujući rad, niske nadnice i loši životni uslovi jačali su u narodu želju za promenom i pružanjem otpora. Kraj 19. i početak 20. veka obeležio je u ovim krajevima niz štrajkova poljoprivrednih radnika, gradskih radnika i drugih protiv kapitalističke eksploatacije.
Revolicionarni radnički pokret delovao je pod uticajem austrougarskih i srpskih socijalista, učesnika Prve internacionale i Pariske komune. Već 1871. izlazi prvi prevod Komunističkog manifesta u čuvenom Pančevcu.
Prevod Komunističkog manifesta | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Nadničari, poljoprivrednici, zanatlije i fabrički radnici zahtevali su kraće radno, vreme, veće nadnice, kolektivne ugovore koje će poslodavci poštovati, regulisanje zasnivanja, trajanja i načina otkaza radnog odnosa, ukidanje dečijeg i ženskog rada u noćnim smenama, zdravstveno i bolesničko osiguranje radnika i pravo na sindikalno organizovanje i pregovaranje. Uz to, tražili su i opšte pravo glasa kao i to da se radnici ne mogu otpustiti zbog učešća na demonstracijama, protestima ili zbog štrajkova. Štampa je u to vreme bila vrlo važno sredstvo u borbi za ove zahteve koji su iznosili potlačeni od strane kapitalističke klase.
Događaj koji je poznat i dogodio se dvadeset godina pre nego što je Toza rođen, zove se Elemirska buna. Taraški i elemirski seljaci i radnici nadničari, njih nekoliko stotina, vršili su žito za velikobečkerečkog trgovca Ignaca Levija. Zbog niskih i neredovnih nadnica, pobunjenici su se 1897. godine sukobili sa žandarmerijom i tom prilikom je usmrćeno dvojica žandarma. Elemirska i taraška buna je u krvi ugušena, te se u štampi događaj nazivao „Elemirsko krvoproliće“. Ova buna uzima se za prvi primer socijalističke pobune u Banatu. Kao što je rečeno, veliki broj štrajkova izbijao je širom Vojvodine, mlinskih radnika, štamparskih radnika, učiteljskih pripravnika i drugih.
Elemirska buna | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Najviši uspon socijalističkih pokreta u Vojvodini u periodu 1905- 1907. godine kada su se održala 184 socijalistička zbora, od kojih je 74 zabranjeno i 4 rastureno od strane represivnog aparata. Organizovane su proslave Prvog maja, gde se u Bečkereku ističe parola radnika: 8 časova rada, 8 časova odmora i 8 časova zabave. Desetog oktobra 1907. godine održan je generalni štrajk kada je štrajku pristupilo 7020 radnika tražeći opšte pravo glasa. Raste broj oragnizacija, mesnih odbora, svi pod uticajem socijalističkih ideja.
Tokom rata, raste revolucionarni pokret protiv buržoazije i oportunistički nastrojenog delovanja austrougarskih socijaldemokrata koji su glasali za rat. Iz antiratnih, socijalnih, nacionalnih i revolucionarnih razloga, vojnici beže iz austrougarske vojske već 1916. godine a do kraja rata broj ovih vojnika je preko 6 hiljada. Ovi vojnici pod uticajem seoskog i gradskog proleterijata stvaraju snažan revolucionarni front „Zeleni kadar“. Po završetku rata, zeleni gardisti naoružani velikom količinom municije nošeni revolucionarnim idejama jednakosti i slobode, širom Vojvodine oduzima od imućnih kapitalista novac, brašno i druga materijalna bogatstva. Vlasnici kapitala znali su da protiv zelenogardista ne može da im pomogne žandarmerija.
„Naoružani dezerteri opljačkali su i oglobili sve imućne ljude, popove, beležnike, obogaćene zemljovlasnike u opštinama: Petrovčić, Karlovčić, Deč i Kupinovo. I sve to u toku jedne nedelje.“ Ovim rečima je cenzurisana štampa označila ove događaje ne kao pljačkaške akcije neke bande već da ove akcije imaju „ozbiljnog političkog značaja“ kako navodi Nepszava (18. septembar 1918. godine).
Banaćani u Oktobarskoj revoluciji | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Usledila je Oktobarska revolucija u kojoj učestvuje veliki broj boraca iz Vojvodine, zatim i Mađarska revolucija 1919. godine. Nadahnuti revolucionarnim promenama, povratnici iz Rusije oformljavaju Komunističku stranku pelagićevaca 1919. godine na Stražilovu, gde je odlučeno i to da se predstavnici pošalju na Kongres radničkih partija u Beograd gde bi se podržalo ujedinjenje socijalista. Prihvatanjem načela Treće internacionale, osnovana je Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista). Stvorena je partija koja je organizovala i potpomogla velik broj štrajkova, od kojih je značajan Generalni štrajk proleterske solidarnosti 21. jula 1919. godine. Te godine, u Vojvodini su aktivne brojne partijske i sindikalne organizacije, posebno u rejonu Bečkereka. Održani su Kongresi i partija je imala sve veći uticaj među gradskim proleterijatom i seoskim radnicima, rastao je broj sindikalnih organizacija, dok je represija vlasti bila sve veća, kao i cenzura nad socijalističkom štampom.
Velik uspeh na izborima 1920. godine Komunističku partiju dovodi do zabranjivanja od strane autoritarne vlasti. Uplašeni od revolucionarnog raspoloženja i uspehom Komunističke partije na izborima, buržoaski režim Aleksandra Karađorđevića stavlja van zakona KPJ donošenjem „Obznane“ i donosi Zakon o zaštiti države kojom se onemogućava delovanje KPJ.
Rezultati nakon izbora u Vojvodini | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Sledi period ilegale za partiju, koji je pratio porast broja ilegalnih organizacija i ćelija. Porast broja simpatizera i članova ilegane partije desio se i pod sve većim terorom buržoazije. Pokušan je i atentat na kralja Aleksandra koji je neuspešno izveo pelagićevac Spasoje Stejić, osuđen na smrt u Vidovdanskom procesu. Tada je uhapšeno preko 20 hiljada komunista, najviše iz Vojvodine. To nije umanjilo ugled Partije u radničkoj klasi. Iako u zatvorima, članovi partije radili su na podizanju morala radnog naroda u borbi protiv eksploatacije. Naredni oblasni izbori U Banatu i Bačkoj 1927. godine doveli su do još jednog masovnog hapšenja komunista. Provale, hapšenja i proganjanja nastavljaju se sve do početka Drugog svetskog rata.
Period od Obznane do početka rata bio je period kada je Partija delovala kroz oformljavanje legalnih organizacija i sindikata. Prodiranjem u mase, Partija je uspevala da iz ilegale utiče da se organizuju štrajkovi. U okviru partije borilo se levo i desno krilo, i pored toga Partija uspeva da deluje idejno i politički pravilno usmerava aktivnost članova, sindikata i omladinskih organizacija.
U Vojvodini je najveći broj poljoprivrednih radnika i siromašnih seljaka. Postavši član Partije 1935. godine, Svetozar Toza Marković bio je naročito aktivan među poljoprivrednim radnicima, čijim se ekonomskim stanjem bavio i proučavao ga. Delujući u omladinskim organizacijama, Svetozar Marković Toza isticao se i pre nego što je postao član partije. Na kratko živeći u Tuzli zaposlen kao radnik u rudniku Kreka, Toza oboleva i vraća se u Banat, gde se nastanjuje u Stajićevu. Još kao omladinac, pokrenuo je malu političku biblioteku i uređivao je i pisao za radničku štampu. Radio je organizovanju poljoprivrednih radnika u sindikate. 1937. godine postaje član Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, gde zajedno sa Žarkom Zrenjaninom radi na jačanju partijskih organizacija.
Generalni štrajk 1936. godine | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Toza je imao značajnu ulogu kao publicista. Učestvovao je u osnivanju Omladinskog kulturno pirvrenog pokreta na inicijativu Partije, posebno sekcije za Vojvodinu i pokretanje lista „Naš život“ koji izlazi 20. novembra 1936. godine i biva zabranjen već 1938. godine do kada su izašla 23 broja. Pored Toze, istaknuti saradnici iz redova partije bili su Jovan Popović, Branko Bajić, Vladimir Koča Kolarov, Stevica Jovanović i drugi. Omladinski pokret OMPOK zabranjen je oktobra 1937. godine od strane fašističkog Stojadinovićevog režima kome je smetao antifašistički društveno- politički rad omladinske organizacije pod rukovodstvom KPJ i SKOJa. Kao razlog za zabranu navodi se da organizacija širi ideje protivne poretku. Kako je KPJ bila zabranjena, 1938. godine KPJ radi na stvaranju Stranke radnog naroda. 1938. godine Svetozar Toza Marković je član Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, pored Radivoja Ćirpanova, Stevana Dejanova i Jusufa Tulića. Radi se na izdavačkoj delatnosti, rasturanju socijalističke štampe i obnavljanju ćelija SKOJa. Štampani su listovi Omladinac, Mladi radnik, Naš student, Komunist i drugi.
Svetozar Marković Toza | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Na Šestoj pokrajinskoj partijskoj konferenciji, Svetozar Marković Toza bio je član Biroa partijskog komiteta, pored Žarka Zrenjanina, Ivana Vijoglavina, Ćirpanova i Tulića. Zaključeno je da je partija ojačala veze sa radničkom klasom, poljoprivrednim radnicima, seljacima i da se uloga Partije u svakodnevnim borbama pojačala. Partija je imala organizacije u 45 mesta. 50 % partije čine radnici, 40 % seljaci i intelektualci 10 %. Značajno je i to što su članovi partije bili Mađari, Rumuni, Nemci i druge etničke grupe. Stoga je jedan zaključak sa ove konferencije bio da se mora stvoriti štampa na nemačkom, mađarskom i slovačkom jeziku. Tada izlazi, kao realizacija odluke sa ove konferencije, list Istina.
Sporazum Cvetkovića od 25. mata 1941. godine o pristupanju Jugoslavije hitlerovskom bloku, izazvao je demonstracije. Narod je pod vođstvom KPJ izašao na ulice da brani svoju nezavinsot. Došlo je do otvorenih sukoba sa petokolonašima, posebno sa omladnom okupljenom oko fašističke organizacije Hitlerjugend. KPJ je izdavala proglase, zahtevala je pakt sa Sovjetskim Savetim, ukidanje zakona koji su oduzimali nacionalna prava i slobode narodima, slobodu sindikalnog i političkog organizovanja, amnestiju političkih i vojnih osuđenika- španskih dobrovoljaca, suđenje petokolonašima za zločine nad političkim zatvorenicima kao i čišćenje države od antinarodnih elemenata, agenata i drugih- stoji u proglasu Centralnog komiteta KPJ 1941. godine. Nakon bombardovanja 6. aprila, KPJ izdaje proglas gde gde poziva da se ustane u odbranu zemlje.
Vojvodina je podeljena. Bačku je okupirao hortijevski fašistički režim, Banat nemački režim uz pomoć domaćeg folksdojčerskog stanovništva dok je Srem okupiran od strane ustaške NDH. Već 1941. dešavaju se zločini nad nedužnim stanovništvom širom Vojvodine. Steljanja, bešenja, pljačke i slanje u logore vršili su okupatori uz pomoć domaćih izdajnika, kolaboracionističke vlasti i njihovih sluga.
Okupacija | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
KPJ se pripremala za podizanje ustanka. Oformljavaju se komiteti koji su organizovali vojno obrazovanje, prikupljali oružje, formiraju vojne desetine i diverzantske grupe.
Ustanak u Banatu dogodio se 23. juna 1941. godine u vinogradu Žarka Turinskog Arse nadomak grada. Početkom jula formirani su odredi i počele prve partizanske borbe protiv neprijatelja. Postojalo je 9 odreda: Mokrinski, Kikindski, Kumanački, Melenački, Petrovgradski, Dragutinovački, Karađorđevačko-aleksandrovački, Stajićevski i Južnobanatski, kao i 4 oružane grupe od 300 naoružanih boraca. Oružane akcije, sabotaže i diverzije vršili su na teritoriji Banata.
Nakon podizanja ustanka, članovi Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu prelaze iz Banata u Bačku. Žarko Zrenjanin, Ivan Vijoglavin, Đorđe Zličić i Toza Marković sastaju se u Novom Sadu sa Radivojem Ćirpanovim. Prilikom odlaska na taj sastanak, došlo je do sukoba sa policijom. Iz kuće na uglu Kraljevića Marka i Đurđa Brankovića, Žarko Zrenjanin i Toza Marković otvorili su vatru na fašističku zasedu i tom prilikom ubili okupatorkog narednika. Uspeli su da se izvuku iz grada.
Kuća u Kraljevića Marka | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Toza je zajedno sa drugim članovima oformio vojni štab koji je rukovodio akcijama na području Šajkaške te je formiran i Prvi šajkaški odred.
Za vreme 1941. izdaju se bilteni, proglasi i listovi Borba, Omladinac, Crvena zvezda, Naša borba, Istina, Fruškogorski partizan.
Tokom 1941/1942. godine izginuli su rukovodioci Partije, skoro ceo Pokrajinski komitet, članovi komiteta i partijski rukovodioci po selima. Mnogi su bili i pohapšeni. Sledi period terora, blokade sela i racije. Početkom 1942. godine preživeli kadar radi na obnavljanju organizacija i oslobodilačkog pokreta. Među njima je i Svetozar Toza Marković koji deluje na teritoriji Bačke. U tom periodu mađarski fašisti vrše masovne i svirepe zločine nad stanovništvom uz pomoć kolaboracionista.
Turija je bila jedno od najjačih uporišta narodnooslobodilačkog pokreta gde se u proleće 1942. gde se održalo partijsko savetovanje na kom je prisustvovao i Toza koji je podneo referat o razvoju NOPa. Ova kuća u Turiji takođe je označena spomen pločom koja podseća na događaj iz 1942. godine. Nakon drugog sastanka u Turiji održanog jula 1942. godine, Toza Marković odlazi u Novi Sad gde radi na učvršćivanju organizacije i osnivanje štamparije u bazi u sedištu Pokrajinskog komiteta.
Kuća u Turiji | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
U bazi Pokrajinskog komiteta u Novom Sadu, u kući na adresi Vojislava Ilića broj 15 kod Almaškog groblja, na kojoj se sada nalazi spomen-ploča, održan je sastanak Pokrajinskog komiteta kom pored Toze prisustvuju Branko Bajić, Geza Tikvicki i Nikola Petrović. Toza podnosi izveštaj o stanju i razvoju pokreta u Bačkoj adresiran na ime druga Tita. Ovaj sastanak posebno je značajan jer je na njemu doneta odluka o osnivanju Narodnooslobodilačkog odbora za Vojvodinu na čije je čelo postavljen Bajić. Kao glasilo ovog odbora izdaje se list „Slobodna Vojvodina“. Prvi broj izašao je 15. novembra 1942. godine umnožen na ciklostilu. Prvi broj su pripremili Toza, Branko Bajić i Nikola Petrović.
List je ilegalnim putevima, kao i sva druga antifašistička glasila, rasturan po Bačkoj. Nakon što su presreli kurira koji je raznosio list, baza i štamparija bivaju otkriveni. Po saznanju gde se nalazi sedište komiteta i štamparija, okupatorska policija opkoljava kuću u kojoj se nalaze Toza, Milica Marković i Branko Bajić. U noći umeđu 18. i 19. novembra, samo četiri dana nakon izlaska prvog broja lista, oko tri izjutra, žandarmi su pronašli vrata baze u kojoj su se nalazili Markovići i Bajić, te su ih pozvali da se predaju. Kako nisu dobili odgovor, fašisti teraju kućevlasnika Ćiru Šovljanskog da ih pozove na predaju. Ćira se nije vratio iz baze. U bazi drugovi uništavaju materijal i pripremaju se da pruže oružani otpor. Policija je opalila rafal u otvor baze. Na otvoru se pojavio Toza koji je pućajući iz pištolja ranio jednog policajca u vrat. Policija se osnažuje novom desetinom vojnika sa granatama i dimnim bombama. Posle višečasovne borbe, Milica Marković na zahtev drugova izlazi iz baze dok Ćira i Branko ginu.
Toza je teško ranjen pao u ruke policajcima. Mučen u novosadskoj Armiji i segedinskom zatvoru, obešen je 9. februara 1943. godine u Futoškoj ulici u kasarni koja nosi naziv Arčibald Rajs. Na kasarni nalazi se spomen-ploča koja podseća da je na tom mestu, posle herojskog držanja, život okončao Toza Marković, koji je ukazom AVNOJ-a iz 1944. godine proglašen za narodnog heroja 5. decembra. Sahranjen je na Almaškom groblju.
Tozino oproštajno pismo | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
List „Slobodna Vojvodina“ nastavlja svoj život u Starom Vrbasu gde novu bazu prave preživeli Nikola Petrović i Geza Tikvicki, odakle izlaze novi brojevi. Zatim se štamparija premešta u Parage. Nakon što su uspostavili kontakt sa centrom pokreta u Sremu, rukovodstvo NOPa premešta „Slobodnu Vojvodinu“ u Surduk. List uređuje Jovan Popović a list se partizanskom poštom rastura po celoj Vojvodini. Tako je bilo od novembra 1943. do septembra 1944. kada se rukovodstvo NOPa premešta u Petrovgrad nakon oslobođenja 2. oktobra 1944. godine. U oktobru „Slobodna Vojvodina“ se štampa u gradu na Begeju, zatim se novembra vraća u Novi Sad. Sve do 1952. godine izlazio je list pod nazivom “Slobodna Vojvodina” nakon čega se preimenuje u Dnevnik od 1953. godine.
Slobodna Vojvodina | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Kada lekcije iz istorije u školama postaju sve tanje, kada se u tim lekcijama gube heroji i događaji koji su nesumljivo bili značajni za slobodu koju su narodi ovih krajeva izvojevali u krvavim borbama protiv fašističkog okupatora i domaćih izadajnika, na delu je brisanje vrednosti za koje su naši rodoljubi dali živote. Odani slobodarskim idejama i antifašizmu, verovali su da svet može biti pravednije mesto za život. Beskompromisno su se borili za revolucionarne ideje protiv kapitalističke eksploatacije i nejednakosti u duhu internacionalizma. To pokazuje i organizovanje Crvene pomoći u nekoliko navrata. Radnici i seljaci iz naših krajeva sakupljali su u nekoliko navrata hranu i razne potrepštine kao radničku, solidarnu pomoć za radnike iz Sovjetskog Saveza. Ne samo da su skupljali pomoć za njih, već i za prognane revolucionare, njihove porodice, žene i decu radnika koji su stradali zbog štrajkova.
Štampa 1910. | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Jedan heroj iz naših krajeva je i Svetozar Toza Marković koji je ubijen na današnji dan. Društvena klima u kojoj su se dešavale radničke i seljačke pobune, socijalistički štrajkovi i demonstracije protiv nejednakosti i kapitalističke eksploatacije koju je sprovodila buržoazija, vlasnici fabrika i velikoposednici uz pomoć državne vlasti i njenog represivnog aparata, bila je takva da je oblikovala Tozu u velikog heroja i revolucionara. Takva klima je bila i pre njegovog rođenja. Nažalost, takvi društveni uslovi radnika su stvarnost i na današnji dan, sto godina kasnije.
Ako zaboravimo na lekcije iz istorije, na borbe onih običnih za bolji svet, tamnica eksploatacije biće naša stvarnost. Istorija se neće zaboraviti ukoliko se o ovim događajima uči školama. Da li će svoj glas podići radnici na železnci, pripravnici, fabrički radnici, nadničari?
Štrajk pripravnika 1910. | ilustracija preuzeta iz monografije Vojvodina u borbi
Ukoliko se očuvaju spomen-table na kojima je zabeležen deo istorije kada su sužnji podigli glas protiv tlačitelja, herojski ginuli i subverzivno delovali u teškim uslovima, postoji šansa da se ne vratimo na uslove rada i života koji su vladali u vreme Elemirske bune, ohrabreni sećanjem na njihovo delovanje. Nakon ratova na ovim područjima, radnici su ostali jedini gubitnici. Društvena imovina im je pokradena a oni su tek šrafovi u mašini za sticanje profita malom broju onih koji su profitirali, podmećući nacionalizam i falsifikujući istoriju kako bi se zaboravile radničke borbe. Stoga je važno pitati gde nestaju spomen table, ko je zadužen da održava spomenike i kome dižemo nove spomenike.
U Novom Sadu je podneta inicijativa da se podigne spomenik nevinim žrtvama komunističkog terora. Na spisku nevinih žrtava su mnogi kolaboracionisti koji su okupatoru potkazivali borce za slobodu ili aktivno učestvovali u zločinima tokom okupacije, kao što je Novosadska racija januara 1942. godine. Takvim inicijativama treba odlučno stati na put. Takođe, treba zahtevati da se vodi računa o antifašističkim spomenicima, kao i o spomen-pločama. Fotografisanjem i snimanjem spomen- tabala širom Vojvodine, uočava se da je većinu njih nagrizao zub vremena. Na nekima se jedva spoznaje natpis, neke su vlasnici kuća pri renoviranju stavili na tavan, kao što smo mogli da vidimo u Maloj Moskvi-selu Kumane. Spomen-tabla koja se nalazi u Jovana Subotića na broju 11 u Novom Sadu potpuno je prekrečena. Na njoj je pisalo:
“U OVOJ ZGRADI JE 1938. I 1939. GODINE ODRŽAVAO SVOJE SASTANKE MESNI KOMITET SAVEZA KOMUNISTIČKE OMLADINE JUGOSLAVIJE I RUKOVODIO BORBOM NAPREDNE OMLADINE PROTIV PROFAŠISTIČKIH REŽIMA STARE JUGOSLAVIJE
10.OKTOBAR 1949.
POKRAJINSKI KOMITET NARODNE OMLADINE SRBIJE ZA VOJVODINU”
Spomen ploča u Jovana Subotića | foto: Tara Rukeci
Spomen-tabla na uglu Cara Dušana i magistrale stajala je na kući u kojoj je u oslobođenom gradu bila smeštena baza gde se izdavala „Slobodna Vojvodina“. Pri renoviranju auto-salona koji se sada nalazi na tom mestu, spomen-tabla od kamena je skinuta i stavljena je neka vrsta plastične (?) table koja opominje prolaznika da se tu nekad štampao list koji je osnovao i uređivao tarašanin Toza Marković. Pisma da se sazna šta je sa originalnom pločom nikad nisu stigla putem mejla na adresu Zavoda za zaštitu spomenika. Telefonskim putem dobila sam informaciju da oni nisu zaduženi i da probam da kontaktiram Narodni muzej. Nesigurno, posle par minuta konsultacija sa kolegama jesu li ili nisu zaduženi za spomen-ploče iz tog perioda, ljubazni radnik muzeja me je zamolio da im pismom uputim pitanje koje sam uputila i Zavodu za zaštitu spomenika: Gde se nalazi originalna spomen-ploča „Slobodne Vojvodine“?
Tabla u Zrenjaninu nekad | foto: ZSF
Tabla u Zrenjaninu nakon renoviranja salona automobila | foto: ZSF
Mogli bismo još da pitamo o podeli nadležnosti kako bismo mogli da se obraćamo na pravu adresu jer će ovih pojava biti sve više. Možemo samo da pretpostavimo da tabla neće biti vraćena na objekat koji bude iznikao umesto urušene kuće narodnog heroja Servo Mihalja u Štrosmajerovoj ulici (sada ulici Patrijarha Pavla). Preimenovanje ulica i škola je istorijski revizionizam. Sreća je da i dalje, u rodnom Tarašu, škola nosi naziv OŠ Svetozar Marković Toza.
Korišćena literatura:
Vojvodina u borbi, monografija, SUBNOR AP Vojvodine, Novi Sad, 1963.
Đorđe Momčilović, Zrenjaninske vatre, SUBNOR Zrenjanin, Zrenjanin, 1987.
O antifašističkoj borbi u Banatu dostupna je i publikacija
http://www.zsf.rs/wp-content/uploads/2019/09/AntiFaBanat_drugo_izdanje.pdf
