Andrej Mitrović – Fašizam i nacizam(1)

Andrej Mitrović je rođen 1937. rodine u Kragujevcu. Diplomirao istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Za asistenta za Opštu istoriju novog veka izabran 1961, za docenta 1967, vanrednog profesora 1973, redovnog profesora 1980. godine. Osnivač je Katedre za Opštu savremenu istoriju (1985), na čijem se čelu nalazio do odlaska u penziju 2004. godine. Oktobarsku nagradu grada Beograda dobio je 1975, a Herderovu nagradu za doprinos isroriografnji 2004. Dopisni je član SANU (od 1988. godine) i CANU (od 2006 ).

Bio je urednik NOLIT-ove biblioteke Istorija, biblioteke SKZ Istorijska misao i biblioteke CID iz Podgorice. Bio je član uređivačkog odbora Istorije srpskog naroda u izdanju SKZ i urednik 6. knjige. Bio je urednik i član redakcija domaćih i stranih istorijskih časopisa

Pored preko dve stotine kraćih naučnih radova iz opšte i nacionalne istorije XX veka i istorije međunarodne politike Jugoslavije i velikog broja tekstova objavljenih u domaćoj štampi na istorijske teme, autor je preko dvadeset posebnih izdanja, prvenstveno monografija. Na ovom mestu navodimo samo neke od najvažnijih naslova: Jugoslavija na Konferenciji mira 1919-1920, (1969); Vreme netrpeljivi. Politička istorija velikih država Evrope 1919-1939, (1974); Razgraničenje Jugoslavije sa Rumunijom i Mađarskom 1919-1920, (1975); Istorijsko u „Čarobnom bregu“ Tomasa Mana, (1977); Prodor na Balkan: Srbija u planovima Austro-Ugarske i Nemačke 1908-1918, (1981); Angažovano i lepo: Umetnost razdoblju svetskih ratova (1914-1945), (1983); Srbija u Prvom svetskom ratu, (1984); Ustaničke borbe u Srbiji 1916-1918, (1987); Raspravljanje sa Klio o istoriji, istorijskoj svesti i istoriografiji (1991); Ćudljiva muza. Ogledi o istorijskom, naučnom i umetničkom, (1992); Propitivanje Klio. Ogledi o teorijskom u istoriografiji, (1996); Strane banke u Cpbiji 1878-1914: Politika, progres, evropski okvir, (2004); Serbia’s Great War, 1914-1918, (2007); Kultura i istorija, (2008).

Andrej Mitrović je preminuo 2013. godine (prir.)
Ilustracije u tekstu prir.

Fašizam

Fašizam označava istorijsku pojavu političkog karaktera, što znači i sa složenim i širokim društvenim sadržajem. Javlja se posle prvog svetskog rata. Sama reč je uzeta iz italijanskor jezika: il fascismo. Ušla je u sve ostale jezike u prilagođenom lingvističkom obliku (u engleski: the Fascism, u nemački: der Faschismus, u francuski: le fascisme, u ruski: фашизм). Isto važi i za imenicu fašista i pridev fašistički. U pitanju je reč koja je u čestoj upotrebi, pa – kako to biva s mnogo korišćenim rečima – njen sadržaj se ponekad toliko proširuje da nostaje nejasan. Jedno od takvih proširivanja je ono po kome je fašizam svaki tiranski politički sistem ili pokret. U nauci je, ipak, značenje ove reči, u suštini, jasno i ograničeno.

Izraz fašizam, izveden iz italijanske reči il fascio, koja znači „savez“ ili „udruženje“, ali i „snop“, uzeto istorijski, tj. kako se pojavio u društvenoj stvarnosti, izveden iz imena određenih političkih orranizacija. One su počele da nastaju u Italiji od 1919. godine, a nazivane su il fasci di combattimento, što je na naš jezik prevođeno kao „borbeni savezi“, „borbena udruženja“ ili kao „borbeni snopovi“. Prvi način prevođenja zasniva se na tome da u italijanskom jeziku reč il fascio označava različita udruženja, pa i politička. Takođe, takav prevod je dobar i u drugom smislu – kazuje i o neposrednoj nameri i načinu isrupanja te političke organizacije, odnosno, objašnjava da se htelo udružiti i da se udružilo radi borbenog  nastupa u ostvarivanju određenih političkih ciljeva. Međutim, prevod „borbeni snopovi“, iako možda na prvi pogled nejasniji, otkriva na slikovit način dublju, programsku i stratešku nameru. Reč je, naime, o simbolično iskazanom pozivu i zahtevu za zbijanje u monolitan front koji borbeno nastupa, za povezivanje u snop koji je snažan jer su njegovi delovi čvrsto vezani u jedinstvenu celinu. U vezi sa ovim značenjem je i amblem italijanskog fašizma: snop pruća iz tradicije antičkog Rima, čvrsto vezan oko sekire.

U istoriji 20. veka reč fašizam ima dva značenja. Prvo, označava jedan sasvim određen italijanski politički pokret, koji je vremenom stvorio svoju partiju, uzeo vlast, organizovao državu naročitog tipa, uveo Italiju u drugi svetski pat i, u njemu, doživeo slom, ali imao i naslednike koji do danas nastoje da ga ožive. Drugo, ista reč se koristi kao zbirna imenica za čitav niz desničarskih političkih pokreta, stremljenja ili partija u mnogim zemljama, uključujući i Italiju i pokret u njoj o kome je bilo reči, Dakle, postoji uže i šire značenje ove reči, pri čemu se uže značenje uključuje u šire.

Pokreti, stremljenja i partije označeni rečju fašizam svojevrsni su, imaju svoje odlike i obeležja i međusobno se razlikuju. I u okviru jednog naroda ili jedne države može postojati nekoliko fašističkih grupa. Na primer, danas u Italiji, pored onih koji idu tragom nekadašnjeg italijanskog fašizma; ima i onih koji se od njih distanciraju, a ugledaju se na nekadašnji nemački fašizam; u toku međuratnog razdoblja u Francuskoj je delovalo više fašističkih organizacija; u „beloj“ emigraciji iz Rusije je u istom razdoblju postojalo nekoliko fašističkih struja.

Ipak, uprkos svih razlika, svi imaju istu suštinu koja ih čini delovima iste istorijske pojave međunarodnog karaktera. Ta opšta suština se najuočljivije pokazuje u usmerenosti ka stvaranju autoritarne nacionalne države koja treba da obezbedi notpunu političku homogenost društva na temeljima ukinutih sloboda, bitno ograničenih prava i potpune podređenosti pojedinca. Pri tom je izuzetno značajno da su sve fašističke grupe, svojim ideološkim opredeljeljem, političkim programom i praktičnim radom, odlučno protivne parlamentarnim sistemima, a krajnje neprijateljske prema komunizmu. U državama – velikim silama preuzimaju tradiciju velikodržavne ideje i ranije postavljene imperijalističke programe. Obrazlažu ih i propagiraju ideološki, privredno i politički s krajnjom žestinom i upornošću, nastoje da ih ostvare svim sredstvima, uključujući i najbrutalnije nasilje, dok je mobilizacioni ideološki moto sveden na služenje („svetim“) interesima nacije, odnosno nacionalne države.

Nacizam je ime za fašizam koji se razvio u Nemačkoj u razdoblju svetskih ratova, kao i za njegove savremene ostatke u Saveznoj Republici Nemačkoj. Otuda se kao sinonim može čuti izraz „nemački fašizam“. Reč je, sasvim prirodno, nemačka (der Nazismus); često se koristi i našla je, u prilagođenim oblicima, mesto u drugimm jezicima, pa i našem. Međutim, njeno značenje, suprotno onome što se događa s rečju fašizam, nije prošireno, već je ostalo sasvim određeno. Uzrok je, najverovatnije, to što su posebnost varijante i veličina uloge nemačkog fašizma u istoriji učinili potrebnim da se on jasno obeležava i izdvaja pomoću odgovarajućeg posebnog imena. U stvari, u pitanju je skraćenica, i to dvostruka. Najpre, to je skraćenica od imena „nacionalsocijalizam“ ili, što se čini tačnijim i više u duhu našeg jezika, od imena „nacionalistički socijalizam“, kako se može prevsti nemačka imenica der Nationalsozialismus. Zatim, sam izraz „nacionalsocijalizam“ je skraćenica koji je nemačka fašistička stranka sebi nadela 1920: Nacionalsocijalistička nemačka radnička partija (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei). Ovakvo ime stranke, pa i obe njegove skraćenice, sadržalo je jasan opšti ideološki program fašističkog tipa i, uporedo, pokazivalo osnove taktike koju su hteli slediti, bez obzira što se može učiniti da je sklepano od reči iz desničarskog („nacionalni“ i „nemački“) i iz levičarskog ideološkog arsenala („socijalistička“ i „radnička“). To ime je govorilo o programu nacionalističkog i desničarskog suprotstavljanja marksističkom internacionalističkom socijalizmu.

Iialijanski fašizam budi pažnju istraživača najpre zato što je njime začet jedan tipičan fašistički pokret koji se prvi domogao vlasti i time prvi ponudio celovit fašistički politički sistem i celovito fašističko ponašanje. Nemački fašizam, to jest, nacizam (kako ćemo ga dalje isključivo nazivati), privlači pažnju istraživača pre svega time što se odlikovao radikalizmom nastupa i sistema vlasti koji je izgradio, ali i zato što je u okvirima međunarodne istorije odigrao veoma vidnu ulogu. Oba zaslužuju posebna razmatranja jer se kroz njihovo postojanje fašizam dosad najpotpunije iskazao u istoriji.

Priredio Đokica Jovanović

Izvor: Medijska kutija, Niš | https://medijskakutija.rs/

Naslovna fotografija: „Marš na Rim“ (oktobar, 1922). U prvom redu Emilio De Bono, Čezare De Veki, Benito Musolini i Italo Balbo