Navigacija
Miroslav Samardžić –
Režim Mila Đukanovića insistira na tome da je donošenje Zakona o slobodi vjeroispovjesti najznačajniji državotvorni akt od obnove crnogorske državnosti 2006. Na taj način, navodno, poništava se poslednji ostatak okupacije iz 1918, i dovršava proces stvaranja države i nacije.
Đukanovićeve pristalice tumače proteste koji se poslednjih nedelja odvijaju u mnogim gradovima kao pokušaj ucene od strane velikosrpskog nacionalizma.
Sporni Zakon, međutim, ima najmanje veze sa religijom. Cinici kažu da u Crnoj Gori ima više verskih objekata nego pravih vernika. Taj pravni akt treba da osnaži Đukanovićev sistem lične vlasti. Njegova kleptokratska diktatura nije osigurana dok on ne preuzme kontrolu nad Mitropolijom crnogorsko primorskom SPC, poslednjom važnom institucijom koja je autonomna u odnosu na režim.
Poslednjih godina Đukanović je bio izložen ozbiljnim osporavanjima i protestima pa svoju vlast više ne može da osigura na stari način. Tokom izbora 2016. insceniran je farsični „državni udar“, a sada on politikom identiteta pokušava da pridobije crnogorsku javnost i tako ponovo pobedi na izborima koji treba da budu održani ove godine. Ksenofobni koncept bazira se na tobožnjem spasavanju male nacije od agresije velikosrpskog nacionalizma koja se vrši preko SPC. “Moguće je uvek povezivati veći broj ljudi ljubavlju, ako postoje drugi na koje će se upraviti agresija “ pisao je Frojd”.
(1) U periodu do donošenja spornog Zakona mitropolit Amfilohije i njegovo sveštenstvo bili su pomirljivi prema režimu i nisu bili vidni pokušaji njegove destablizacije sa te strane. Takođe, Vučićev režim u Srbiji nije bio neprijateljski prema Đukanoviću. Politika identiteta je nastojanje da se socijalno nezadovoljstvo artikuliše tako što se u prvi plan ističu kulturne vrednosti, a ne socijalni interesi. U situaciji kriza i pretećeg nezadovoljstva vlastodršci rado pribegavaju strategiji „odbrane“ od spoljne ili unutrašnje opasnosti: „Dajte mi vaš bes i ja ću ga okrenuti protiv onih koji nisu krivi“. Muslimani u Indiji nisu znali da ih Indusi mrze dok im Engelezi to nisu objasnili. Cilj je da se klasna pitanja potisnu u drugi plan, a da se političke podele i sukobi odvijaju oko tema koje ne ugrožavaju interese vladajućih slojeva.
Analitičari koji su skloni geopolitičkom pristupu u crnogorskoj krizi vide veliku operaciju NATO čiji je cilj da se srpsko pravoslavlje odbaci od Jadranskog mora, pa bi se na taj način ugrozila i Republika Srpska. SPC je, prema mišljenju brojnih zapadnih komentatora, ne samo oblik ruske meke moći nego i političko–obaveštajno oružje Rusije duboko unutar NATO. U prilog toj tezi navodi se da je Crnu Goru sredinom novembra posetio putujuću američki ambasador za religijske slobode Sem Brovnbek (Sam Brownback) za koga se tvrdi da je imao značajnu ulogu u obezbeđivanju autokefalnosti Ukrajinske pravoslane crkve. Poslednjih dana uočljivo je pojačano interesovanje NATO za zbivanja u Crnoj Gori, o čemu svedoči upućivanje specijalnog tima za borbu protiv, kako se kaže, “malignog ruskog uticaja”, tj “hibridnog rata”. Rusija je, kada je Crna Gora u pitanju, doživela velike spoljnopolitičke poraze osamostaljivanjem ove male države i njenim priključivanjem zapadnom vojnom savezu. Đukanović stalno ističe kako bi lojalnost Crne Gore Zapadu i njene evropske integracije bili ugroženi ukoliko on izgubi vlast. Za NATO je važno da Crna Gora ne bude vojno povezana sa Rusijom, ali taj cilj je ranije već postignut. Treba podsetiti i na za Crnogorce uvredljivu izjavu Trampa da neće početi Treći svetski rat zbog agresivnog malog crnogorskog naroda.
Govoreći na VIII kongresu DPS-a, održanom novembra 2019. Đukanović se osvrnuo i na crkveno pitanje :“Zakon o slobodi vjeroispovijesti treba Crnoj Gori da bi na savremen način uredio najvažnija pitanja odnosa države i vjerskih zajednica. On ne pretenduje da u maniru revolucionarnih propisa nasilno mijenja vlasničke odnose. Ali, svaka država, pa i naša, ima pravo i obavezu da provjeri da li su ti odnosi u vremenima društvenih meteža s početka i s kraja XX vijeka, pretrpjeli nelegalne promjene koje nemaju pokriće u vjerodostojnoj arhivskoj dokumentaciji.
Takođe, Demokratska partija socijalista vođena dosljednim opređeljenjem za zaštitu i afirmaciju prava i sloboda svakog građanina, dakle i vjerskih sloboda, ima razumijevanje za očekivanja jednog dijela naše javnosti da u procedurama utemeljenim u građanskim i kanonskim propisima i pravilima obnovi istorijski neupitnu Crnogorsku pravoslavnu crkvu.”
(2) U govoru je jasno naglašeno da vladajuća partija u državi koja je sekularna treba da obnovi crkvu. Đukanovićev manevar da zadrži vlast podsticanjem verskih i nacionalnih sukoba je krajnje rizičan. Devedesetih se pokazalo kako takve političke strategije mogu dovesti samo da tragičnih posledica. Njegovi zapadni patroni uglavnom ne reaguju na krizu koju je on namerno izazvao. Verovatno su i sami svesni posledica koje mogu nastupiti. Osim toga, namerom da oduzima imovinu bez uobičajenih sudskih postupaka Đukanović ugrožava sigrnost vlasništva koje predstavlja temeljno načelo liberalne ideologije. Treba, doduše, dodati da je samo privatno vlasništvo sveto, ne i kolektivni i drugi oblici svojine. U procesima prvobitne akumulacije pljačka je bila osnovni način za sticnaje bogatstva. Socijalni geograf Dejvid Harvij ( David Harvey) smatra da prvobitna akumulacija nije završen istorijski proces, on se stalno obnavlja. Velike mase kapitala nastaju putem “akumulacije otimačinom” (accumulation by dispossession). Bezbedna je samo svojina kapitalista u zemljama centra svetskog kapitalističkog sistema. To se videlo tokom zapadnih kolonijalnih i imperijalnih osvajanja, ali i u vreme istočnoevropske tranzicije. Gotovo da je opšteprihvaćeno mišljenje da restauracija kapitalizma u Rusiji predstavlja najveću pljačku u ljudskoj istoriji.
Frojd je 1921 postavio čuveno skeptično pitanje: „Zabrinuto se pitamo šta će sovjeti uraditi kada istrebe buržuje“.
(3) Ukoliko uspe u svojim namerama da oduzme imovinu crkvi Đukanović bi mogao da nastavi tim putem kojim je, uostalom, i do sada išao. Posmatrači crnogorskih prilika ističu da je Đukanović svoj prvi cilj postigao donošenjem Zakona. Verovatno da jedno vreme neće insistirati na njegovoj primeni, bar dok traju protesti. Malo ko veruje da je njegova namera da od Dedejićeve organizacije napravi pravu crkvu, već da izvrši pritisak na Amfilohija i SPC kako bi oni prihvatili neki kompromis. Ideju o tome već je izneo sociolog Sergej Flere koji je predložio sledeću soluciju: “Crnogorska crkva mogla bi unutar SPC da dobije autonomiju, tako da bi srpski patrijarh imenovao crnogorskog poglavara odn. blagoslovio njegovo imenovanje, dok bi crkveni život tekao autonomno. U aktu o tome bi se pomenuo crnogorski identitet, crnogorska tradicija, starina pravoslavlja u Crnoj Gori.”
(4) SPC će u narednom periodu verovantno biti paralisana borbom za očuvanje imovine pa zbog toga njen politički uticaj može biti umanjen. Zanimljivo je da je Amfilohje ceo život grdio komuniste, a sad traži da ostane na snazi zakon koji su oni doneli 1977. Takođe, danas on plaća ceh zbog svojih radikalnih nacionalisitičkih stavova iz prve polovine devedesetih kada je tvrdio da su Crnogorci Đilasova kopilad. Zakon je donet na brzinu tokom božićnog raspusta u zapadnim državama kada amasadori tih zemalja nisu u Podgorici. Narednih nedelja videće se da li Zapad, i u kojoj meri, podržava Đukanovićevu crkvenu politiku. Svojim hazardnim potezima on ugrožava uvek nestabilan etnički mir na Balkanu. Tako nešto najviše bi odgovaralo baš Rusiji, od koje on tobože brani Zapad. Ruski analitičari često pominju kako je rat u bivšoj Jugoslaviji devedesetih sprečio Zapad da zada odlučujući udarac ruskoj državi. Rusiji je u interesu podsticanje sukoba na Balkanu kako bi na taj način bio oslabljen pritisak zapadnog imperijalizma na nju. U tom pogledu postoji kontinuitet ruske spoljne politike od Lenjina do Putina.
Marks je pisao da bi se crkva radije odrekla devet desetina svojih dogmi nego jedne desetine svojih prihoda. Popovi nisu protestovali kada su u procesima privatizacije pljačkane društvena i državna imovina i kada su stotine hiljada ljudi izbacivani na ulicu. Sada je red došao i na njih.
Prema Popisu stanovništva izvršenom u Crnoj Gori 2011. Crnogorci čine 45% stanovništva, Srbi 29%, Bošnjaci 9%, Albanci 5%, Romi i po 1% i td. Srpski jezik je maternji za 43% stanovnika Crne Gore, crnogorski za 37%, albanski 5%, bosanski 5%, hrvatski 1%. U ukupnom stanovništvu ima 72% pripadnika pravoslavne veroispovesti, 19% islamske, 3% katoličke. Iz ovih elementarnih podataka jasno je da se radi o izuzetno etnički, jezički i religijski heterogenoj sredini. Prema savremnim standardima u zaštiti ljudskih i manjinskih prava morao bi u takvoj zemlji da postoji obiman i efikasan mehanizam za zaštitu manjina. Ustav Crne Gore u tom pogledu veoma je siromašan i on omogućava majorizaciju različitih manjina. Prema Ustavu službeni jezik u Crnoj Gori je crnogorski, ćirilično i latinično pismo su ravnopravni. U službenoj upotrebi su i srpski, bosanski, albanski i hrvatski jezik. Iako je većinski jezik srpski, najpre je naveden crnogorski. Prema Ustavu verske zajednice su odvojene od države, ali po Zakonu imovina Srpske pravoslavne crkve verovatno će postati državna.
Problem je što Srbi, koji čine 29 % stanovništva ne mogu u Crnoj Gori biti tretirani kao manjina, već kao konstitutivni narod. Oni moraju imati mogućnost da ostvaruju široku kulturnu i druge oblike autonomije, tamo gde za to postoje uslovi. Odnos Crnogoraca i Srba ne može biti odnos većine i manjine već odnos konkurentskih većina. Doktrinu o konkurentskim većinama naročtio je zastupao konzervativni američki političar iz prve polovine devetnaestog veka Džon Kelhun (John Caldwell Calhoun). On je bio vatreni pristalica ropstva, a po njegovom mišljenju manjina ima pravo da stavi veto na odluke većine kada ona zadire u njene vitalne interese. Ova doktrina kasnije je u drugoj polovini dvadesetog veka dalje razvijena u teoriji o konsocijaciji. Istorijsko iskustvo je pokazalo da procesi odlučivanja u etnički, verski i jezički heterogenim sredinama ne mogu biti isti kao u homogenim. Pokušaj kopiranja britanskih većinskih institucija u Aziji i Africi doneo je, uglavnom, loše rezultate. Po teoriji o konsocijaciji, za koju je naročito značajan američki politikolog holadnskog porekla, Arend Lajphart (Arend Lijphart), u takvim društvima političke institucije moraju biti prilagođene društvenoj stvarnosti. To podrazumeva postojanje posebnih procedura u odlučivanju kojima se etnička većina onemogućava da tiraniše manjine. Da bi etnički mir bio očuvan mogu se primeniti različiti modeli teritorijalnih, kulturnih i personalnih autonomija, izborni sisitem mora biti proporcionalan, neophodno je da elite ne podstiču sukobe i netrpeljivost, već da rade na uspostavljanju mira i saradnje. Važno je da manjina ima na raspolaganju pravo veta na odluke koje su za nju od najvećeg značaja. Mnogi od modela koje je Lajphart isticao pokazali su se neuspešnim, ali za sada nije poznat neki drugi, bolji način upravljanja kulturnim razlikama.
U Crnoj Gori takvi mehanizmi uglavnom ne postoje. Crnogorska skupština po pravilu odlučuje prostom većinom. Jedan od izuzetaka je odlučivanje o zakonima kojima se uređuje način ostvarivanja stečenih manjinskih prava. U tom slučaju Skupština u prvom glasanju odlučuje dvotrećinskom većinom svih poslanika, a u drugom, najranije nakon tri meseca, većinom svih poslanika. Za usvajanje Zakona o slobodi vjeroispovjesti bila je dovoljna apsolutna većina, tj većina od ukupnog broja poslanika.
Prilikom donošenja Zakona urađeno je sve suprotno savremenim standardima u toj oblasti. Zakon koji duboko zadire u interese Srba donet je većinom koju su činili poslanici crnogorske, albanske, bošnjačke i hrvatske nacionalnosti. Takvo postupanje može samo dovesti do izbijanja sukoba, ako to nije bio i osnovni cilj. Zakon koji se najviše tiče Srpske pravoslavne crkve donet je i glasovima poslanika koji se izjašnjavaju kao katolici ili muslimani. Da bi takav zakon bio legitiman, bila bi neophodna dvostruka većina: većina svih poslanika i većina poslanika srpske nacionalnosti. Kako je već istaknuto, takav postupak Ustavom Crne Gore nije predviđen.
Napred rečeno ne znači da i u politici srpskih stranaka u Crnoj gori ne postoje problemi. Njih sistem drži u položaju beznadežne manjine, ali i one same tome doprinose. Njihov program je gotovo isključivo etnički, čak i kad bi dobili glasove svih Srba opet bi bili u manjini. Etnoreligiozni ekskluzivizam otežava im stvaranje koalacija sa drugim strankama, pa je malo verovatno da će ikad postati politička većina.
Donošenjem zakona Đukanović je dao veliki poklon političkoj desnici na Balkanu. Spor oko vere i identiteta onemogućiće trezveno raspravljanje o društvenim problemima i ponovo zatrovati politički život. U sukobu između zaraćenih etnoreligijskih narativa nema kompromisa. Za njih drugi je đavo čije samo postojanje se ne može trpeti. Politički sukobi srpskih i crnogrskih nacionalista mogu se lako preneti i na druge države. Crnogorci kažu:”Ne bojte se, dobro biti neće.”
1. Sigmund Frojd, Nelagodnost u kulturi, Beograd, 1998, str. 49
2. https://www.dps.me/me/vijest/govor-predsjednika-dps-a-mila-dukanovica-na-viii-kongresu
3. Frojd, isto, str. 50
4. https://www.danas.rs/dijalog/licni-stavovi/crnogorskoj-crkvi-autonomija-unutar-spc/
