Navigacija
Zrenjaninske vatre – Đorđe Momčilović –
Iako sporije nego u razvijenoj Evropi, i ovde u Banatu radnička klasa je stasavala i izlazila na scenu borbe za svoja politička i socijalna prava, za osmočasovni radni dan i za nadnice koje će obezbeđivati njihovu egzistenciju i egzistenciju njihovih porodica. Svest o sopstvenoj snazi i ključnom mestu u savremenom društvu rasla je i bistrila se kao što su se sve jasnije ukazivali putevi borbe do krajnjih revolucionarnih ciljeva.
Na takvom putu radnici u fabrikama i na poljima Banata sticali su bogata iskustva i velike tradicije. Zabeleženo je da su prve socijalističke grupe pod uticajem Prve, Marksove, internacionale bile osnovane u Vršcu i Beloj Crkvi još 1870. godine. Samo godinu dana kasnije u Pančevu je preveden i štampan u listu „Pančevac” poznati Marksov i Engelsov „Komunistički manifest”. Time su prvi pu! osnovne misli naučnog socijalizma postale dostupne širokom krugu srpskog i hrvatskog življa.
U Velikom Bečkereku prve radničke organizacije javile su se u okvirima bolesničke i invalidske zaštite, a potom i obrazovanja radnika. Tako je Bolesničko potporno udruženje velikobečkerečke trgovačke omladine osnovano 1871. godine. Pa ipak, i uovom periodu radnici su organizovano stupali u borbu za svoja ekonomska prava. U tome su prednjačili krojački radnici koji su još 1873. godine uspešno vodili prvi štrajk radnika u Velikom Bečkereku. Delegati iz Velikog Bečkereka i Pančeva učestvovali su u radu Prvog socijalističkog kongresa u Ugarskoj 1878. godine, a dve godine kasnije i u osnivanju Opšte radničke partije Ugarske. Delegat iz Velikog Bečkereka bio je Anton Irlinger. U mnogim banatskim mestima radničke organizacije su prihvatile program ove partije i vodile borbu za opšte pravo glasa, nedeljni odmor i radničko zakonodavstvo.
U Velikom Bečkereku je 1878. godine osnovano Društvo za obrazovanje radnika. Ovo Društvo je pokrenulo stvarenje prve radničke biblioteke, redovnu nabavku radničke štampe, obrazovanje dramske i horske sekcije, organizaciju predavanja i druge oblike za kulturno i stručno uzdizanje svoga članstva. Time su bili stvoreni uslovi da do radnika dopru prve socijalističke ideje kao i saznanja o mogućnostima i snazi sopstvenog organizovanja.
To je već bilo vreme stvaranja strukovnih sindikalnih organizaiija. Svoju sindikalnu podružnicu najpre su organizovali krojači, povedeni uspešno završenim štrajkom. Sledili su ih stolarski i obućarski radnici, a zatim ugostitelji. Tipografi su imali svoju sindikalnu podružnicu koja je bila u okvirima okružnog sindikalnog društva u Temišvaru. Do 1890. godine stvoreno je u gradu desetak strukovnih sindikalnih podružnica. Do tog vremena organizovana su dva štrajka. Građevinari i poljoprivredni radnici štrajkovali su 1886, a krojači, ponoso i opet uspešno, 1890. godine.
Prvi zajednički štrajk bečkerečkih radnika organizovan je takođe te, 1890. godine. Bila je to proslava Prvog maja, praznika radničke klase, proklamovanog godinu dana ranije u Parizu na Osnivačkom kongresu Druge internacionale, kao dan solidarnosti međunarodnog proletarijata. Vlasti u gradu, međutim, nisu dozvolile da radnici izađu na ulice i da tako javno manifestuju svoje jedinstvo. Dozvolili su im da se okupe u zatvorenoj prostoriji. Tako se prvi put zajedno okupilo oko 300 radnika u velikoj sali Gradske komore, a vatreni govori držani su na mađarskom, nemačkom i srpskom jeziku.
To su bili, međutim, samo počeci iz kojih se kasnije razvio moderni radnički pokret sa svim svojim plimama i osekama. Početak takvog pokreta označen je stvaranjem Socijaldemokratske partije Ugar- ske, decembra 1890. godine. U njenom programu je bilo zapisano da Partija ne priznaje ni jednoj naciji nikakve privilegije jer je borba za oslobođenje radničke klase internacionalna. To je bilo od velike važnosti za jedinstvo revolucionarnog pokreta u Banatu u kome se vekovima borilo za prevlast baš na tim osnovama.
Mesna organizacija Socijaldemokratske partije u Velikom Bečkereku osnovana je 7. januara 1895. godine na velikom zboru na kome je učestvovalo oko pet stotina radnika. I ovoga puta govornici su istupali na sva tri jezika ističući time internacionalnost pokreta koji su stvarali. Zbor je usvojio dve rezolucije — u prvoj se protestovalo protiv položaja i bespravnosti radnika, a u drugoj je proklamovano osnivanje mesne organizacije SDPU. Praktično, to je značilo i ujedinjavanje svih do tada stvorenih sindikalnih podružnica u gradu, jer su njihovi članovi postali i članovi nove Partije, a sindikalne organizacije — partijske organizacije. Izabrano je i Mesno iartijsko rukovodstvo od 25 članova a za predsednika istaknuti sindikalni borac Antal Eperješi.
U razvoju Mesne organizacije bila je značajna 1902. godina kada je ona prvi put na parlameitarnim izborima istakla svog kandidata. Bilo je to od političkog značaja iako se nije moglo računati sa uspehom jer radnici i siromašni seljaci nisu mogli glasati za ovog kandidata pošto nisu ni imali prava glasa. To pravo je još uvek sticano na osnovama imovinskog cenzusa pa se zasnivalo na imovini ne manjoj od vrednosti deset hektara zemlje. Otuda je i jedan od važnih ciljeva socijaldemokrata bio da se ovo ograničenje ukine i zavede jednako pravo glasa. Naredne godine Veliki Bečkerek je postao sedište Županijskog odbora stranke, a u gradu je održano više župakijskih konferencija. Iz podataka da je na županijskoj konferenciji 1906. godine učestvovao 61 delegat iz 36 opština može se zaključiti da su organizacije SDPU postojale gotovo u svim opštinama ove županije. U novembru te iste godine održana je u Velikom Bečkereku i konferencija Zemaljskog saveza poljoprivrednih radnika kojoj je prisustvovalo 130 delegata iz 70 opština.
Stranci je 1907. godine pristupio i dobro organizovani Savez željezničara koji je do tada delovao samostalno.
Za revolucionarii radnički pokret u Banatu bilo je značajno i to što su u redovima SDPU ravnopravno mesto zauzeli i poljoprivredni radnici. Oni su vodili značajne žetelačke štrajkove, dizali bune i istupali zajedno sa radnicima u gradovima. Ukus krvavih sukoba osetili su zaredom poljoprivredni radnici Elemira, Karlova (Miloševo), Katarins (Topolovac), Crspaje, Taraša, Lazareva, Mihajlova, Tobe, Boke, Šupljaje, Srpske Crnje,Torka (Begejci) i Itebeja, isto kao i fabrički radnici u Velikom Bečkereku i drugim gradovima. Među ovim bunama treba istaći onu u Elemiru u leto 1897. godine, ne zato što su tu poginula dva radnika i dva žandarma, već stoga šgo se žandarmerijskoj sili suprotstavio dobro organizovan i masovan pokret poljoprivrednih radiika, koji je znao što želi i kako može da ostvari te svoje želje. Elemirčani su bili povezani sa radnicima u Bečeju i drugim okolnim mestima, pa su zajedno sa njima i melenačkim i kumanačkim poljoprivrednim radnicima dolazili u velikom broju na zborove u Velikom Bečkereku i tu zajedno s radnicima tražili svoja prava. Uporedo sa ovim borbenim istupima poljoprivrednih radnika uspešno su vodili štrajkove metalski i drvodeljski radnici.
Protesti, štrajkovi i bune te, poslednje decenije prošlog veka, drmali su poredak. Pored Velikog Bečkereka i drugih gradova, više od stotinu banatskih sela imalo je svoje mesne organizacije Socijaldemokratske partije koje su imale i na stotine članova, kao što je to bila mokrinska sa više od 600, čokanska 500, elemirska 350 članova i tako dalje.
Tako je već početkom poslednje decenije XIX veka radnički pokret u Velikom Bečkereku dobio svoje prave, klasne, organizacione forme, delujući prema jedinstvenom programu socijaldemokratije toga vremena.
U cilju što čvršćeg povezivanja radnika različitih nacionalnosti, naročito u tadašnjim južnim krajevima zemlje, Socijaldemokratska partija Ugarske u svojim okvirima prišla je stvaranju posebnih nacionalnih agitacionih odbora. Tako je 1905. godine osnovak i Srpski agitacioni odbor. Veliki Bečkerek je postao jedan od glavnih njegovih centara, pa je u gradu u vremenu od 1906. do 1909. godine izlazio list ovog Odbora „Narodni glas”. U tom dobu u gradu su održana tri kongresa Srba socijalista u Vojvodini, kao i veliki broj masovnih zborova i konferencija.
Sada su štrajkovi bili još organizovaniji i sa ekonomskih zahteva sve više prelazili na političke. Ti oblici borbe naročito su se razvili 1903—1907. godine. I dalje su se smenjivali ili udruživali štrajkovi poljoprivrednih i industrijskih radnika šireći se i brojem učesnika i po teritoriji. Tako su godine 1903. u gradu uepešno štrajkovali zidari, tesari, železničari i nadničari. Naredne godine su im se pridružili krojači, obućari i nosači džakova na begejskom pristaništu. Štrajk 1906. godine zahvatio je 23 županije a u Torontalskoj županiji sa sedištem u Velikom Bečkereku gotovo sva mesta. Više od hiljadu radnika Velikog Bečkereka, zajedno sa poljoprivrednim radnicima okolnih imanja i sela pridružilo se 1907. godine generalnom političkom štrajku. Traženo je opšte pravo glasa. Pekari, stolari, tekstilci i papučarski radnici vodili su štrajkačke akcije iste, a naredne 1908. godine u štrajk je stupio reliki broj građevinaca. Grafičari i pekari uspešno su vodili štrajkove 1910. godine.
Tada je došao prvi svetski rat. Praktično, sindikalne i partijske organizacije obustavile su svoj rad. Banaćani, među kojima i brojni socijaldemokrati, bili su mobilisani i povedeni u rat protiv Srbije, Rusije i Italije. Taj rat oni nisu želeli: bio je to imperijalistički rat i za tuđe interese. Zato su se masovno predavali, u stvari odlagali svoje oružje, radije birajući zarobljeništvo nego rat za interese buržoazije i sopstvenog porobljivača. A kada je buknula Oktobarska revolucija, veliki broj Banaćana, posebno iz srednjeg Banata, Srba i Mađara, radnika i seljaka našao se u borbenim redovima iz strani ruske revolucije.3)
Među istaknutim radničkim borcima Velikog Bečkereka u redovima revolucionara u Rusiji istakli su se i Bečkerečani Andrija Mihajlović, Zdravko Granić, Milan Radovančev, Antal Reves i drugi.
8) Desetine njih iz Kumana, Pančeva, Crepaje, Melenaca, Kikinde, Bečkereka, Bečeja, Karlova, Dobrice, Samoša, zatim iz Čente, Sakula, Ilandže, Ruskog Sela, Brestovca, Dolova, Kovina, Mramorka, Banatskog Novog Sela, Debeljače, Bavaništa, Starčeva, Vladimirovca, Elemira, Bašaida, borilo se u internacionalnim jedinicama, pod komandom Čapajeva, Alekse Dundića, Danila Srdića, Gustava Barabaša i drugih proslavljenih komandanata. Mnogi su bili članovi jugoslovenske, podunavskomađarske ili nemačke grupe RKP(b). Dimitrije Bugarski Georgijević, iz Kovina, jedan je od poznatih organizotora jugoslovenskih odreda i organizacija jugoslovenskih komunista iz redova bivših zarobljenika. Roman Filipčev, rodom iz Novog Bečeja, išao je istim putem, Jožef Dekti iz Ruskog Sela bio je komandir voda u diviziji Čapajeva. Gaja Ranisavljević iz Pančeva komandovao je eskadronom. Njegov zemljak Mihailo Grbanov, član Boljševičke partije još od 1916. godine, junački je pao kao politički agitator braneći sovtjetsku vlast u Troicku. Armand Miler Abramović, takođe Pančevac, komandovao je crvenogardijskim odredom. Ljubomir Mojin izabran je u Centralni izvršni komitet Komunističke partije (boljševika) Srba, Hrvata i Slo- venaca, oosnovan u Moskvi. njegova pisma upućena u domovinu bila su puna revolucionarnog žara. Sličnim pismima obraćao se svojim zemljacima u Banatu i Živa Kuzmanović iz Velike Margite.
